Insulinooporność – dieta, przyczyny i objawy

Insulinooporność to – jak wskazuje nazwa – obniżona wrażliwość (oporność) tkanek na działanie insuliny. Insulina z kolei jest hormonem, który odpowiada za regulację stężenia cukru we krwi. Może to nieść niebezpieczne dla organizmu konsekwencje i być przyczyną rozwoju różnych chorób, w tym głównie cukrzycy typu 2. Jakie są przyczyny insulinooporności, jak się ona objawia oraz jaką dietę przy niej stosować – odpowiadamy w poniższym tekście.

Czym jest insulinooporność?

Insulinooporność to zaburzenie polegające na obniżonej wrażliwości tkanek na działanie insuliny. Komórki różnych narządów, np. mięśni, czy wątroby są mniej wrażliwe na insulinę, mimo jej prawidłowego, a nawet podwyższonego stężenia we krwi. Konsekwencją takiego stanu jest produkowanie większej ilości insuliny, której stężenie we krwi rośnie powyżej prawidłowego stężenia. Prowadzi to do rozwoju różnego rodzaju chorób układu sercowo-naczyniowego oraz cukrzycy typu 2.

Insulinooporności towarzyszą często inne zaburzenia:

• nadciśnienie tętnicze,
• otyłość,
• zaburzenie metabolizmu triglicerydów,
• zaburzenie metabolizmu cholesterolu,
• podwyższony poziom glukozy we krwi.

Występowanie cech insulinooporności łącznie przynajmniej z dwoma z powyższych zaburzeń nosi nazwę zespołu metabolicznego (1, 2).

Sprawdź również: Niestabilny poziom glukozy we krwi

Przyczyny insulinooporności

Możemy wyróżnić trzy grupy przyczyn insulinooporności:

1. genetyczne,
2. hormonalne,
3. metaboliczne.

Przyczyny genetyczne są wrodzone i występują stosunkowo rzadko. Polegają na produkcji insuliny o nieprawidłowej budowie cząsteczkowej, co nosi nazwę zespołu zmutowanej insuliny (3).

Przyczyny hormonalne polegają na zaburzeniu gospodarki hormonalnej w taki sposób, że organizm produkuje nadmierne ilości hormonów o działaniu przeciwstawnym do insuliny (3). Z taką sytuacją mamy na przykład do czynienia przy zespole Cushinga (nadmierna produkcja kortyzolu), nadczynności tarczycy czy przy nadprodukcji glukagonu lub androgenów.

Jednak najpowszechniejsze przyczyny insulinooporności to nadwaga i otyłość (4). Dzieje się tak, ponieważ tkanka tłuszczowa produkuje hormony o działaniu przeciwstawnym do insuliny, co oznacza, że jej efekty są hamowane. Ponadto przeładowane komórki tkanki tłuszczowej (adipocyty) nie są w stania magazynować większej ilości lipidów i stają się oporne na działanie insuliny. Kiedy tłuszcze nie mogą być gromadzone w adipocytach, to odkładają się w innych komórkach np. mięśniowych czy wątrobowych zmniejszając ich wrażliwość na insulinę. Kiedy komórki nie reagują prawidłowo na działanie insuliny nie mogą wykorzystywać krążącej we krwi glukozy przez co jej stężenie wzrasta.  W odpowiedzi na to, aby zachować prawidłowy poziom cukru we krwi, organizm zwiększa wydzielanie insuliny, więc także jej poziom rośnie (5).

Sprawdź: 8 powodów, dla których warto ćwiczyć

Wysokokaloryczna dieta i brak aktywności fizycznej czynnikami ryzyka insulinooporności

Poza bezpośrednimi przyczynami insulinooporności można wymienić także czynniki ryzyka, które zwiększają szansę wystąpienia tego zaburzenia. Zaliczamy do nich między innymi:

• niską aktywność fizyczną,
• nieprawidłową, wysokokaloryczną dietę,
• picie alkoholu,
• palenie tytoniu,
• stosowanie niektórych leków działających diabetogennie (np. izoniazyd, rifampicyna, olanzapina, kwetiapina, risperidon, tamoksyfen, progestagen),
• ciążę.

Badania wykazały także związek niektórych rodzajów insulinooporności z niedoborem witaminy D (6).

Ponadto ryzyko wystąpienia insulinooporności wzrasta wraz z wiekiem, częściej też występuje u mężczyzn (ze względu na częstszą u nich otyłość brzuszną) (3). Insulinooporność często dotyczy także kobiet z syndromem policystycznych jajników (PCOS). Wysokie stężenie androgenów czyli np. testosteronu, charakterystyczne dla PCOS nasila insulinooporność, stąd terapia PCOS w dużej mierze opiera się na leczeniu insulinooporności.

Objawy insulinooporności

Insulinooporność może przez długi czas przebiegać w sposób utajony, to znaczy niedający żadnych objawów. Co więcej, gdy pojawia się nietolerancja glukozy, objawy łatwo pomylić ze zwyczajnym przemęczeniem – należą do nich bowiem osłabienie i senność. Uczucie zmęczenia oraz ospałość wzmagają się po posiłku. Dodatkowo nasila się apetyt na słodycze (7, 8).

Objawów tych nie należy lekceważyć, ponieważ insulinooporność może prowadzić do cukrzycy typu 2, chorób układu sercowo-naczyniowego (zwłaszcza miażdżycy) czy niealkoholowego stłuszczenia wątroby.

Przeczytaj: Jak rozpoznać cukrzycę typu 2?

Insulinooporność – dieta

Kiedy pojawia się insulinooporność, dieta jest szczególnie ważna. Pierwszym działaniem, jakie powinniśmy podjąć w momencie zdiagnozowania tej dolegliwości, jest redukcja masy ciała (w przypadku osób z nadwagą lub otyłością). Osiąga się ją poprzez modyfikację sposobu odżywiania i zwiększenie aktywności fizycznej. Dopiero brak zadowalających rezultatów na skutek zmian w stylu życia powinien skutkować wdrożeniem leczenia farmakologicznego. Ale nawet w momencie przyjmowania leków na insulinooporność, dieta jest istotnym elementem leczenia.

Aby obniżyć masę ciała, należy wprowadzić dietę redukcyjną, czyli taką, w której dzienna ilość spożywanych kalorii jest mniejsza niż ilość spalanych kalorii. Można to oczywiście osiągnąć poprzez zwiększenie aktywności fizycznej (np. ćwiczenia) i jest to również zalecane, jednak właściwa dieta jest kluczowa. Istotne dla zdrowia jest jednak to, by dieta redukcyjna nie była zbyt restrykcyjna, to znaczy, aby tempo odchudzania nie było większe niż 0,5-1kg tygodniowo. Aby zapewnić bezpieczeństwo tego procesu niezbędna jest opieka dietetyka, który będzie kontrolował tempo odchudzania, jednocześnie zapewniając prawidłowy bilans diety.

Zmiany diety przy walce z insulinoopornością powinny być dostosowane indywidualnie do każdej osoby, jednak należy uwzględniać:

1. Odpowiednie przerwy między posiłkami. Najnowsze dane sugerują korzyść z wprowadzania przerw między posiłkami dłuższych niż 3 godziny.
2. Jedzenie o stałych porach.
3. Spożywanie dużej ilości pokarmów bogatych w błonnik.
4. Wypijanie dużej ilości wody w ciągu dnia [9].

Oczywiście zmniejszanie kaloryczności spożywanych potraw jest również ważne przy każdej diecie redukcyjnej. Poza tym w przypadku walki z insulinoopornością warto wybierać składniki o niskim i średnim indeksie glikemicznym: warzywa, strączki czy pełnoziarniste produkty zbożowe.

Wskazane jest także unikanie produktów zawierających rafinowany cukier, węglowodany proste i kwasy tłuszczowe trans, co w praktyce oznacza wykluczenie między innymi:

• słodyczy,
• słodzonych napojów,
• białej mąki i produktów z niej powstałych,
• fast foodów,
• smażonego mięsa.

Jak zawsze dobrą praktyką jest też unikanie produktów wysokoprzetworzonych.

Dowiedz się: Czy syrop glukozowo-fruktozowy ma wpływ na nasze zdrowie?

Insulinooporność jest stanem niebezpiecznym, ponieważ przez długi czas może utrzymywać się bez wyraźnych objawów. Jednak jeśli nie będziemy jej przeciwdziałać, może wywołać poważne choroby. Dlatego warto zapobiegać insulinooporności, zwłaszcza jeśli znajdujemy się w grupie podwyższonego ryzyka, na przykład ze względu na nadwagę czy otyłość brzuszną.

Kamila Pawłowska, dietetyk Peater

Bibliografia

1. B. Wyrzykowski Zespół metaboliczny – rozpoznawanie i leczenie. α-medica press 2006.
2. Marta Pacholczyk, Tomasz Ferenc, Jan Kowalski, Zespół metaboliczny. Część I: Definicje i kryteria rozpoznawania zespołu metabolicznego. Epidemiologia oraz związek z ryzykiem chorób sercowo-naczyniowych i cukrzycy typu 2., „Postepy Hig Med Dosw. (online)”, 2008.
3. Tatoń J.: Insulinooporność: patofizjologia i klinika. W: Tatoń J., Czech A. (red.). Diabetologia. PZWL Warszawa, 2001; 176–185.
4. Hardy O. i in., What causes the insulin resistance underlying obesity?; Curr Opin Endocrinol Diabetes Obes. 2012 Apr; 19(2): 81–87.
5. Lepretti M. i in., Omega-3 Fatty Acids and Insulin Resistance: Focus on the Regulation of Mitochondria and Endoplasmic Reticulum Stress; Nutrients. 2018 Mar; 10(3).
6. Kamiński M, Uruska A, Anita Rogowicz-Frontczak A, Insulin Resistance in Adults with Type 1 Diabetes is Associated with Lower Vitamin D Serum Concentration, „Experimental and Clinical Endocrinology & Diabetes”, 2019.
7. Samuel V. i in., The pathogenesis of insulin resistance: integrating signaling pathways and substrate flux; J Clin Invest. 2016 Jan 4; 126(1): 12–22.
8. Gloria González-Saldivar i in., Skin Manifestations of Insulin Resistance: From a Biochemical Stance to a Clinical Diagnosis and Management; Dermatol Ther (Heidelb). 2017 Mar; 7(1): 37–51.
9. Michael Boschmann i inni, Water-induced thermogenesis, „The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism”, 12, 2003, s. 6015–6019.