Udar mózgu – jak rozpoznać objawy i ocalić komuś życie?

Udar mózgu jest jedną z głównych przyczyn zgonów i niepełnosprawności wśród osób dorosłych w każdym wieku, nie tylko po 60. roku życia jak do tej pory powszechnie uznawano. Osoba po przebytym udarze mózgu wymaga kompleksowej opieki, a często zostaje trwale wyłączona z normalnego trybu życia. Czy wiesz, jak objawia się udar i jak go rozpoznać? Dowiedz się, jak udzielać pierwszej pomocy przy zbliżającym się udarze, aby uratować życie sobie i innym.

Co to jest udar mózgu?

Udar mózgu określany jest jako nagły deficyt neurologiczny spowodowany niedokrwieniem ośrodkowego układu nerwowego lub krwotokiem(1). Dochodzi wówczas do zaburzeń czynności mózgu, zarówno tych globalnych, jak i ogniskowych. Trwają one zwykle dłużej niż 24 godziny, a ich podłoże jest wyłącznie naczyniowe.

Warto zaznaczyć, że rozróżniamy dwa rodzaje udarów mózgu: niedokrwienny i krwotoczny. Istnieją również stany wynikające z zaburzenia krążenia mózgu, jednak Światowa Organizacja Zdrowia nie zalicza ich do udarów.

Rodzaje udarów mózgu

Żeby w pełni rozpoznać objawy udaru mózgowego, trzeba wiedzieć, w jaki sposób może on przebiegać. Ważne, aby mieć świadomość, że istnieją dwa rodzaje udaru:

• niedokrwienny udar mózgu – zdarza się zdecydowanie najczęściej, ponieważ dotyka ponad 80% chorujących. Jego przyczyną jest najczęściej zwężenie, a nawet zamknięcie naczyń wewnątrzmózgowych (lub też takich, które są odpowiedzialne za doprowadzanie krwi do narządu). Czasem dochodzi też do spowolnienia przepływu mózgowego. Udar niedokrwienny mózgu to inaczej zaburzenie krążenia prowadzące do zawału mózgu – bywa, że nawet kilku;
• krwotoczny udar mózgu – dochodzi do niego znacznie rzadziej niż w przypadku niedokrwiennego. Jego bezpośrednią przyczyną jest rozerwanie naczynia krwionośnego, wskutek czego dochodzi do krwotoku w obrębie mózgowia. Udar krwotoczny przebiega gwałtownie i często jest związany z powikłaniami choroby nadciśnieniowej.

Konsekwencje udaru mózgu

Statystyki dotyczące zachorowalności na udar mózgu nie pozostawiają złudzeń: to problem, który wiąże się nie tylko z konsekwencjami typowo medycznymi, ale także ekonomicznymi i społecznymi. Szacuje się, że udar mózgu częściej przechodzą mężczyźni.

Co roku ok. 70 tysięcy osób w Polsce choruje na udar mózgu; co najmniej kilkadziesiąt z nich, w wyniku tej choroby, umiera. Udar niestety może być powtarzalny. To, że pacjent łagodnie przeszedł wszelkie objawy i udało mu się wrócić do względnej sprawności, nie oznacza, że nie jest narażony na ponowne zachorowanie. Na 100 tysięcy osób z całego świata mniej więcej 300 z nich po raz pierwszy zachorowało na udar mózgu między 54. a 64. rokiem życia. Oznacza to, że jest to trzecia pod względem częstotliwości przyczyna zgonów u dorosłych oraz pierwsza przyczyna niepełnosprawności, która wiąże się z koniecznością rehabilitacji.

Konsekwencje udaru mózgu mogą być różne, jednak najczęściej wiążą się z poruszaniem się oraz wykonywaniem podstawowych czynności. Chorzy mają trudności z chodzeniem, zwłaszcza z wchodzeniem po schodach, często mają również problemy z mówieniem. Wielu pacjentów już po opuszczeniu szpitala wymaga stałej opieki. Jedni potrzebują wyłącznie drobnej asysty podczas ubierania się, jedzenia czy korzystania z toalety, inni nie są w stanie samodzielnie się poruszać.

Przebyty udar mózgu odbija się także na zdrowiu psychicznym. U osób przechodzących rekonwalescencję można zaobserwować znaczne obniżenie samooceny oraz poczucie winy w związku z tym, że chorym musi się zajmować najbliższa rodzina. Niektórzy pacjenci wykazują nawet symptomy depresji(2).

Czynniki ryzyka udaru mózgu. Profilaktyka nadciśnienia tętniczego i nie tylko

Aby udzielić pomocy sobie lub innym osobom, które wykazują symptomy udaru mózgu, warto wiedzieć, czym są czynniki ryzyka zachorowania. To cechy i uwarunkowania, które znacząco zwiększają prawdopodobieństwo udaru. Można je podzielić na takie, które nie podlegają modyfikacji oraz takie, które mogą zostać zmodyfikowane.

1.     Niemodyfikowalne czynniki ryzyka udaru

Najbardziej istotnym czynnikiem ryzyka, który nie podlega modyfikacji, jest wiek. Liczne badania wykazują, że ryzyko udaru mózgu stopniowo wzrasta, im starsza jest dana osoba. Dotyczy to przede wszystkim grupy osób po 60. roku życia. Duży wpływ ma także pochodzenie etniczne oraz płeć. Jak już zostało wspomniane, nieco częściej chorują mężczyźni, a wśród niektórych ras i grup odnotowuje się więcej przypadków udaru mózgu.

Do czynników ryzyka można też z pewnością zaliczyć uwarunkowania genetyczne. Dzieci osób chorujących mają biologicznie wrodzone predyspozycje do zachorowania. Nie jest to element decydujący, jednak może przynieść określone skutki.

2.     Modyfikowalne czynniki ryzyka udaru

Zdecydowanie najgroźniejszym czynnikiem i zarazem najczęstszą bezpośrednią przyczyną udaru mózgu jest nadciśnienie tętnicze. Powód jest prosty: im wyższe ciśnienie, tym znacząco wzrasta – nawet czterokrotnie – prawdopodobieństwo udaru. Trudno oszacować, jaki poziom ciśnienia znajduje się poza grupą ryzyka, dlatego profilaktyka nadciśnienia tętniczego jest tak istotna. Równie ważne jest kontrolowanie innych chorób układu krążenia, na przykład miażdżycy tętnic obwodowych, ryzyko udaru mózgu zwiększa się również po przebytym zawale serca.

Na udar mózgu bardziej narażone są także osoby z cukrzycą. Nie ma jednak jasnych dowodów wskazujących na to, że aktywna walka z cukrzycą rzeczywiście może zapobiec udarowi mózgu, choć z pewnością w pewnym stopniu zmniejsza zagrożenie.

Jak rozpoznać cukrzycę typu 2?

Za czynniki modyfikowalne uważa się również zwężenie tętnic szyjnych oraz dyslipidemię (zaburzenie gospodarki lipidowej, związane m.in. z podwyższonym poziomem cholesterolu).

Optymalną ochroną jest zatem dbanie o swoje zdrowie na co dzień. Cukrzyk powinien stale dokonywać pomiarów glukozy i pilnować diety, a osoby cierpiące na nadciśnienie tętnicze powinny regularnie kontrolować ciśnienie krwi. W przypadku zwężonych tętnic konieczne jest wykonanie operacji. Osoby chorujące na serce powinny stosować leczenie przeciwzakrzepowe. Profilaktyka nadciśnienia tętniczego i nie tylko może znacząco obniżyć prawdopodobieństwo zachorowania.

Styl życia a udar mózgu

Czynnikami podlegającymi modyfikacji są też czynności bezpośrednio związane z naszym stylem życia. W grupie ryzyka zachorowań na udar mózgu są osoby palące papierosy, nadużywające alkoholu, unikające aktywności fizycznej, prowadzące nieprawidłową dietę oraz otyłe. Zmiana takiego trybu funkcjonowania może znacząco obniżyć prawdopodobieństwo choroby(3).

Dieta DASH – zdrowa dieta przy nadciśnieniu tętniczym

Objawy udaru mózgu

Kiedy wiemy już, czym jest udar mózgu i jakie czynniki zwiększają ryzyko zachorowania, możemy choć w niewielkim stopniu zadbać o profilaktykę i zniwelować zagrożenie zachorowania. Często się zdarza, że konsekwencji udaru nie da się maksymalnie zredukować, bo pacjent zbyt późno otrzymał kompleksową opiekę medyczną. Dzieje się tak, ponieważ chory ignorował i bagatelizował symptomy, przez co diagnoza nie została przedstawiona natychmiast.

Do podstawowych i zarazem najczęściej spotykanych objawów udaru mózgu zalicza się:

• niedowład i porażenie połowicze – innymi słowy osłabienie lub niesprawność kończyn. Może to dotyczyć zarówno jednej z nich, jak i obydwu rąk i nóg;
• zaburzenia czucia – podobnie mogą obejmować jedną, kilka lub też wszystkie kończyny;
• zaburzenia mowy – w przypadku udaru występują nie tylko trudności z wypowiadaniem się (zarówno w zakresie doboru słów, jak i ich artykulacji), ale także z rozumieniem wypowiedzi innych, czytaniem, liczeniem itd.);
• zaburzenia widzenia i pola widzenia, podwójne widzenie;
• zaburzenia równowagi;
• zawroty i bóle głowy, którym czasem towarzyszą też nudności i wymioty;
• dezorientacja czasu i przestrzeni;
• problemy z wykonywaniem prostych, codziennych czynności, jak ubieranie się czy spożywanie posiłków.

Może się zdarzyć, że objawy udaru mózgu zostaną mylnie uznane za napad padaczki (przy którym również występują podobne objawy), jednak podstawową różnicą jest czas. Atak epilepsji mija po najwyżej kilkudziesięciu minutach – objawy udaru utrzymują się ponad 24 godziny i bywają niejednokrotnie bardziej intensywne.

Co robić, jeśli bliska osoba przechodzi udar mózgu?

W przypadku niezbędnej pomocy udzielonej osobie z udarem mózgu istotne jest hasło „czas to mózg”. Jak już zostało wspomniane, bardzo często symptomy są lekceważone i błędnie rozpoznawane. Zdarza się też, że chory najpierw wybiera się do lekarza rodzinnego, zanim ostatecznie trafi w ręce specjalisty.

Jeśli wiemy, co to jest udar mózgu i jakie sygnały świadczą o jego przechodzeniu, należy reagować natychmiast. Kluczowa może okazać się tzw. „złota godzina udarowa”, czyli 3-6 godzin od momentu wystąpienia objawów. Jeśli już w tym czasie zostaną podjęte odpowiednie kroki, istnieje spora szansa, że udar przebiegnie w miarę łagodnie, a późniejsza rehabilitacja i generalny powrót do zdrowia przebiegnie znacznie sprawniej. Im szybciej chory otrzyma pomoc, tym większa szansa na zminimalizowanie powikłań.

W przypadku udaru mózgu należy zachować kolejność etapu „łańcucha przeżycia”. Pierwszorzędną kwestią jest rozpoznanie sytuacji i udzielenie pierwszej pomocy. Pamiętajmy, że do tego jest upoważniona każda osoba, nie tylko lekarz czy wykwalifikowany sanitariusz.

Następnym krokiem jest natychmiastowe wezwanie karetki. Pracownicy medyczni już na miejscu powinni udzielić doraźnej pomocy – później ich największym zadaniem jest bezpieczne przewiezienie pacjenta do szpitala, gdzie rozpocznie się kompleksowe leczenie.

Udar mózgu nie musi prowadzić do śmierci ani do nieodwracalnej niepełnosprawności. Tym bardziej, że medycyna wciąż szuka nowych rozwiązań – przykładowo powstają nowe preparaty przydatne w leczeniu trombolitycznym polegającym na rozpuszczeniu zakrzepu. Jednak to połączenie profilaktyki, wczesne rozpoznanie objawów i szybka reakcja ze strony chorego oraz jego bliskich może uratować życie.

1. A. Strepikowska, A. Buciński, Udar mózgu – czynniki ryzyka i profilaktyka, „Farmacja Polska” 2009, t. 65, nr 1, str. 49-50.
2. M. Weber-Rajek, K. Ciechanowska, J. Mieszkowski i inni, Wpływ zasobów psychicznych na jakość życia chorych po udarze niedokrwiennym mózgu, „Journal of Health Sciences” 2014, nr 4, str. 56-58.
3. B. Błaszczyk, R. Czarnecki, H. Prędota-Panecka, Profilaktyka pierwotna i wtórna udarów mózgu, „Studia Medyczne” 2008, nr 9, str. 72.

1. Członkowska A., Udar mózgu – perspektywy leczenia w Polsce w świetle osiągnięć światowych, „Polski Przegląd Neurologiczny” 2005, t. 1, nr 1.
2. Kozera G., Raniszewska E., Gąsecki D., Nyka W.M., Pierwsza pomoc u pacjentów z udarem mózgu, „Forum Medycyny Rodzinnej” 2007, t. 1, nr 1.
3. Mazur R., Świerkocka-Miastkowska M., Udar mózgu – pierwsze objawy, „Choroby Serca i Naczyń” 2005, t. 2, nr 2.
4. Rykała J., Kwolek A., Wpływ wybranych czynników na jakość życia oraz stan funkcjonalny pacjentów po udarze mózgu, „Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego” 2009, nr 4