Miażdżyca: objawy, przyczyny, profilaktyka

Rola nienasyconych kwasów tłuszczowych w profilaktyce miażdżycy

Obecnie jednym z najpoważniejszych problemów zdrowotnych w naszym kraju jest miażdżyca oraz jej powikłania prowadzące do choroby niedokrwiennej serca. Dominującą rolę w rozwoju zmian miażdżycowych odgrywają czynniki środowiskowe, które związane są ze stylem życia.  Zmniejszenie poziomu tych czynników przynosi wyraźne efekty w ograniczeniu liczby zgonów z powodu chorób sercowo-naczyniowych. Do tych czynników zaliczamy przede wszystkim nieprawidłowy sposób żywienia.

Czym jest miażdżyca i jakie może mieć objawy?

Miażdżyca (arterosclerosis, aretriosclerosis), której istotą dużych tętnic i tętnic o średniej wielkości takich jak tętnice wieńcowe. Choroba ta rozwija się powoli i po cichu. Wszytko zaczyna się od gromadzenia się wewnątrz tętnicy złogów, z których powstają tzw. pasma tłuszczowe. Są one pierwszą oznaką zmian miażdżycowych, jednak widocznych tylko na specjalistycznych badaniach. Z czasem pasma te zostają wzmocnione, następnie przerastają i otaczają pierwotne ognisko zapalne , zupełnie odgradzając je od naczynia. Tak powstaje tzw. blaszka miażdżycowa. Z wiekiem blaszek przybywa, aż jest ich na tyle dużo, że powodują niedrożność naczynia krwionośnego, skutkiem czego jest  niedokrwienie– pierwszy objaw, który my sami możemy zauważyć [9].

Miażdżyca rozwija się praktycznie bez widocznych objawów. Zazwyczaj dowiadujemy się o niej kiedy wystąpi niedotlenienie, często w postaci tzw. bólu niedokrwiennego. Jednak objawy mogą być bardziej drastyczne. Kiedy dojdzie do dosłownego zamknięcia naczynia może dojść nawet do udaru mózgu czy zawału serca. Objawy te występują zazwyczaj w piątej dekadzie życia mężczyzn i w okresie po menopauzie u kobiet. Co nie oznacza, że miażdżyca nie rozwinęła się wcześniej. Wręcz przeciwnie, są to ostateczne sygnały do podjęcia leczenia. [10].

Jak powstaje miażdżyca?

Jak przebiegają procesy zachodzące w miażdżycy? By je zrozumieć, należy poznać budowę naczyń krwionośnych. Tętnica (w przekroju poprzecznym) składa się z 3 warstw – najbardziej zewnętrzną tworzą włókna kolagenowe, dzięki którym tętnica przytwierdza się do otaczającej tkanki. Środkowa warstwa złożona jest głównie z włókien mięśniowych i sprężystych. Wewnętrzną warstwę stanowi błona złożona z pojedynczego rzędu płaskich komórek, która ma bezpośredni kontakt z krwią. To śródbłonek (endothelium), który wyściela tętnice, żyły i naczynia włosowate – jego uszkodzenia sprzyjają powstawaniu blaszki miażdżycowej.

W miejscu uszkodzenia natychmiast pojawiają się trombocyty (płytki krwi), które przylegają do ścian naczyń krwionośnych, uszczelniają je i zapewniają odpowiednią krzepliwość. Jednak w warunkach nieprawidłowych aktywacja płytek krwi prowadzi do powstania patologicznego skrzepu, który może zamknąć światło naczyń krwionośnych. Jak to możliwe? W trombocytach, najmniejszych komórkach krwi, tworzy się substancja o niezwykle silnych właściwościach biologicznych. To tromboksan, który odpowiada za agregację (zlepianie się) płytek krwi i skurcz naczyń krwionośnych.

Śródbłonek naczyń krwionośnych – jakie pełni funkcje?

Zdrowy śródbłonek tętnic to nie tylko gładka powierzchnia, która ułatwia przepływ krwi napędzanej skurczami serca. To również narząd wydzielania wewnętrznego.

W komórkach śródbłonka powstaje prostacyklina, dwupierścieniowy lipid, który silnie rozszerza naczynia krwionośne i zapobiega krzepnięciu krwi. W jaki sposób? Prostacyklina „przegania” napastliwe trombocyty wraz z ich „bagażem” – tromboksanem i nie pozwala im zbliżyć się do ściany tętnic.

W śródbłonku wytwarzany jest także tlenek azotu (NO), który – podobnie jak prostacyklina – rozszerza naczynia krwionośne, działa przeciwkrzepliwie i chroni tętnice przed zmianami miażdżycowymi. Co ciekawe, tlenek azotu tworzy się również w czasie burzy, kiedy uderza piorun; powstaje, gdy wybucha dynamit i uwalnia się z tabletki nitrogliceryny, obdarzając ją działaniem terapeutycznym.

Ale… w komórkach śródbłonka powstają też endoteliny (białka) o działaniu zwężającym naczynia krwionośne. Endoteliny wykazują właściwości mitogenne (zwiększają liczbę komórek w organizmie) i proagregacyjne (nasilają zlepianie się płytek krwi i sprzyjają tworzeniu się zakrzepów naczyniowych). W konsekwencji działają aterogennie, czyli miażdżycorodnie.

W warunkach zdrowia zachowany jest stan dynamicznej równowagi między związkami zwężającymi i rozszerzającymi naczynia.

Uszkodzenie śródbłonka a rozwój miażdżycy

Za uszkodzenie śródbłonka, które leży u podstaw zmian miażdżycowych, odpowiadać mogą zmodyfikowane (utlenione) cząsteczki LDL z jednoczesnym dużym stężeniem cholesterolu we krwi. Wśród innych przyczyn wymienia się toksyczny wpływ dymu tytoniowego, stres oksydacyjny i źle kontrolowaną cukrzycę.

Dysfunkcji śródbłonka towarzyszy mała dostępność tlenku azotu, ograniczona synteza prostacykliny i nadmierna produkcja substancji kurczących naczynia (w tym endotelin). Czynność rozkurczowa tętnicy ulega zatem zaburzeniu, a mechanizmy przeciwzakrzepowe tracą sprawność. Nowe warunki sprzyjają powstawaniu zakrzepów i rozwojowi zmian miażdżycowych.

Gdy funkcja śródbłonka zostaje upośledzona, a jego ciągłość naruszona, wzrasta przepuszczalność. Do ścian naczyń zaczynają więc przenikać substancje krążące we krwi. Sytuację wykorzystuje m.in. zły cholesterol LDL, zwłaszcza gdy jego stężenie we krwi jest duże. Lipoproteiny LDL gromadzą się w przestrzeni podśródbłonkowej.

W ścianie naczyń zachodzą przemiany chemiczne lipoprotein LDL, dochodzi do ich utlenienia i niekorzystnej modyfikacji. Do ściany tętnicy z krwi zaczynają przenikać monocyty, które pochłaniają cholesterol, ulegają przekształceniu w makrofagi i komórki piankowate.

Komórki piankowate w ścianach tętnic, przy pomocy czynników prozapalnych, pobudzają wzrost blaszki miażdżycowej. Wraz z jej rozwojem dochodzi do utraty elastyczności i usztywnienia ściany naczyniowej.

Stabilne i niestabilne blaszki miażdżycowe

Blaszki miażdżycowe dzieli się na stabilne i niestabilne. Stabilna blaszka, powiększając się, zwęża światło tętnicy, ogranicza przepływ krwi i przyczynia się do niedokrwienia zaopatrywanych przez nią tkanek. Jeśli miażdżyca rozwija się w tętnicach wieńcowych, prowadzi nieuchronnie do choroby niedokrwiennej serca.

Pamiętajmy, że zmiany miażdżycowe mogą zająć też tętnice, które zaopatrują inne narządy wewnętrzne (jak wątroba, nerki) lub doprowadzają krew do kończyn.

Blaszka niestabilna jest bardziej podatna na uszkodzenia i łatwo ulega pęknięciu. Jednym z czynników wpływających na destabilizację blaszki miażdżycowej jest sam proces zapalny (w pękających blaszkach stwierdza się cechy istotnego zapalenia). W wyniku pęknięcia powstaje zakrzep, który może całkowicie zamknąć światło naczynia. W efekcie dochodzi do nagłego niedokrwienia obszaru zaopatrywanego przez naczynie, czasem nawet do jego martwicy. Zamknięcie tętnicy wieńcowej (doprowadzającej krew do serca) prowadzi do zawału mięśnia sercowego; zamknięcie tętnicy szyjnej skutkuje udarem mózgu.

Oczywiście nie każde pęknięcie blaszki ma tak dramatyczny przebieg. W wyniku niedużego pęknięcia zakrzep często rozwija się we wnętrzu blaszki (czyli w ścianie tętnicy, a nie w jej świetle). Co wtedy? Blaszka rośnie i rośnie, ulega zwłóknieniu i staje się coraz bardziej odporna na pękanie. Mimo to przyczynia się do znacznego zwężenia światła tętnicy, istotnego ograniczenia przepływu krwi i poważnego niedokrwienia.

Nie zapominajmy, że rozwój zmian aterogennych w tętnicach w dużym stopniu zależeć może od rodzaju diety i aktywności fizycznej. Postęp choroby można spowolnić – w każdym przypadku konieczna jest zmiana stylu życia i żywienia.

Rola nienasyconych kwasów tłuszczowych w miażdżycy

Pośród nienasyconych kwasów tłuszczowych szczególną rolę odgrywają kwasy z rodziny omega- 6 i omega-3 (kwasy ALA, EPA, DHA). Najważniejszym dla nas aspektem jest to, aby zachować odpowiedni stosunek tych kwasów. Zarówno omega-3 jak i omega-6 to wielonienasycone kwasy tłuszczowe. Kwasy omega- 6 znajdziemy w olejach takich jak: słonecznikowy, kukurydziany, słonina i smalec, a omega-3 w nasionach lnu, tłustych rybach morskich i olejach: lnianym, rzepakowym, z orzechów włoskich oraz w margarynach w nie wzbogacanych, np. Optima Omega 3 i Optima DHA. Ważne jest to o tyle, że jeśli będziemy spożywać w nadmiarze kwasy n-6 i jednocześnie spożywać mało n-3 to ryzyko wystąpienia zmian miażdżycowych jest dużo większe. Więc, aby odwrócić tę sytuacje na naszą korzyść musimy ograniczyć źródła n-6, a zwiększyć n-3. Bardzo ważną rolę w ochronie przed miażdżycą pełnią kwasy omega-3, w tym kwasy EPA i DHA [11].

Wykazano, że kwasy EPA +DHA mogą zmniejszać ryzyko powstawania zakrzepów krwi w naczyniach krwionośnych co wiąże się z mniejszym ryzykiem miażdżycy i choroby niedokrwiennej serca. Wpłyną też  na poprawę śródbłonka, który wyścieła nasze naczynia krwionośne (zaburzenie jego funkcji sprzyja rozwojowi miażdżycy). Wyniki wielu badań wykazały, że wysokie spożycie z dietą i/lub suplementacją kwasów EPA+DHA w dawce już 2g może obniżyć stężenie triglicerydów we krwi nawet do 35%. Ma to znaczenie w ochronie przed miażdżycą, ponieważ kiedy mamy podwyższone stężenie triglicerydów, wysoki LDL i niski HDL, zmiany miażdżycowe będą rozwijać się szybciej. [4]

Kwasy z rodziny omega-3 odgrywają bardzo dużą rolę w profilaktyce miażdżycy. Zebrane dotychczas wyniki wielu badań wskazują, że ich działanie przeciwmiażdżycowe, wynika z obniżenia tętna i ciśnienia tętniczego, ograniczenia stanów zapalnych, poprawy funkcjonowania śródbłonka (zaburzenia jego funkcji przyczyniają się do powstania zmian miażdżycowych) oraz na stabilność blaszki miażdżycowej co bezpośrednio przekłada się na rozwój tej choroby. Większość badań wskazuje na szczególną rolę kwasów DHA. Wykazano, że niedobór tych kwasów przekłada się na podwyższone ryzyko chorób układu sercowo-naczyniowego, w tym również miażdżycy. Ich istotnym źródłem jest olej z mikroalg morskich. M.in. margaryna Optima DHA zawiera olej z tych alg. Badania wykazały, że DHA zawarte w mikroalgach jest świetnie przyswajalny. Podobne działanie mają nasiona siemienia lnianego. [7]

Ochronne działanie w profilaktyce miażdżycy mają również kwasy tłuszczowe jednonienasycone. W badaniach zastąpienie w diecie kwasów tłuszczowych nasyconych jednonienasyconymi powodowało obniżenie cholesterolu LDL, bez wpływu na zmianę korzystnego cholesterolu HDL.

Ile musimy spożywać ryb aby zapewnić sobie dzienne zapotrzebowanie na potrzebne kwasy epa i dha?

W oba kwasy EPA i DHA bogata jest również OPTIMA Neuro. 100 g produktu zawiera 167 mg DHA i 84 mg EPA. Kwas eikozapentaenowy (EPA) i kwas dokozaheksaenowy (DHA) przyczyniają się do prawidłowego funkcjonowania serca i mogą być pomocne w profilaktyce miażdżycy. Instytut Żywności i Żywienia zaleca stosowanie kwasów EPA+DHA w dawce 250 mg/d dla osób dorosłych dziennie [2].

Profilaktyka

Ważnym elementem walki z miażdżycą oraz zapobiegania jej rozwinięciu jest eliminacja czynników ryzyka. Głównym czynnik, który należy modyfikować to nieodpowiednia dieta. Tutaj bardzo ważne jest spożycie odpowiednich tłuszczów we właściwych ilościach. Jak już wiemy dużą rolę w powstawaniu blaszki miażdżycowej ma cholesterol, głownie cholesterol LDL – „zły” i HDL- „dobry”. Ten zły cholesterol dostarczamy z pożywieniem głównie z produktami zwierzęcymi – tłustym mięsem i jego przetworami. Jednak z punktu widzenia żywienia ważniejsze są kwasy tłuszczowe – pod ich postacią ukryty jest tłuszcz zawarty w niemalże wszystkich produktach spożywczych. My powiemy sobie o roli nienasyconych kwasów tłuszczowych – NNKT.

Dieta w miażdżycy – co jeść,  a czego nie?

Co powinno znaleźć się w diecie zapobiegającej miażdżycy? Wzbogaćmy jadłospis w kwasy tłuszczowe omega-3, które poprawiają profil lipidowy krwi i wspierają prawidłową pracę układu sercowo-naczyniowego. Wykazują m.in. działanie antyarytmiczne, antyagregacyjne i przeciwzapalne, zmniejszają ryzyko powstania zakrzepu i spowalniają rozwój zmian miażdżycowych. Dlatego, zgodnie z zaleceniami American Heart Association (AHA), należy spożywać co najmniej 2 porcje ryb tygodniowo. Warto też zainteresować się żywnością funkcjonalną, specjalnie wzbogacaną w nienasycone kwasy tłuszczowe jak np. margaryny Optima Omega-3 czy Optima DHA.

Lepiej całkowicie wyeliminować z diety izomery trans kwasów tłuszczowych, ograniczyć spożycie nasyconych kwasów tłuszczowych i cholesterolu pokarmowego. Czym je zastąpić? Zdrowymi tłuszczami roślinnymi, zwłaszcza olejem rzepakowym (ze względu na unikalny skład kwasów tłuszczowych) i oliwą z oliwek. W porze podwieczorku można schrupać niedużą garść orzechów. Należy zwiększyć spożycie warzyw i owoców – dobrych źródeł błonnika pokarmowego, który ogranicza wchłanianie cholesterolu z przewodu pokarmowego. Warto wzbogacić jadłospis w stanole i sterole roślinne – znajdziemy je w olejach roślinnych, owocach, warzywach, ziarnach i orzechach. Ale w żywności cenne związki występują w bardzo małych ilościach, które nie mają znaczenia terapeutycznego. Osoby, które zmagają się z podwyższonym stężeniem cholesterolu we krwi, mogą włączyć do diety produkty wzbogacane w sterole roślinne jak np. margaryna Optima Cardio. Dzięki nim można skutecznie wyrównać zaburzenia lipidowe.

Dieta w miażdżycy wyklucza tłuste mięsa, wędliny, smalec i słoninę. Zaleca spożycie niskotłuszczowego mleka i produktów mlecznych, ograniczenie spożycia masła, zmniejsza spożycie soli, cukrów prostych i tzw. „pustych” kalorii. Według jej założeń, główne źródło energii powinny stanowić węglowodany złożone, zawarte w produktach zbożowych z pełnego przemiału (np. w grubych kaszach, brązowym ryżu, pieczywie razowym).

Gdy to konieczne, należy unormować masę ciała. Dzięki temu zmniejszy się stężenie „złego” cholesterolu LDL we krwi. Warto zadbać o systematyczną aktywność fizyczną i pożegnać się z paleniem – na zawsze.

Podsumowując

Za jeden z głównych czynników rozwoju miażdżycy uważa się zbyt wysokie spożycie kwasów tłuszczowych nasyconych (SFA), które przekłada się na wysoki poziom cholesterolu LDL. Warto zauważyć, że z powyższa sytuacja wiąże się ze zbyt niskim spożyciem kwasów jednonienasyconych (MUFA) oraz wielonienasyconych (PUFA) w szczególności, kwasów omega-3 (n-3), EPA, DHA oraz nieprawidłowym stosunkiem kwasów n-6 do n-3. Ponieważ czynniki te zależne są od diety, to odpowiednim sposobem żywienia i dzięki doborowi właściwych produktów możemy zmniejszyć ryzyko zachorowań na miażdżyce i inne choroby sercowo-naczyniowe.

Wg. norm wydanych przez Polskie Forum Profilaktyki Chorób Układu Krążenia wydanych w 2008 r. w celu ochrony przed chorobami sercowo-naczyniowymi zaleca się: spożywanie ryb co najmniej 2 razy w tygodniu, ponieważ są doskonałym źródłem kwasów EPA i DHA;  zastosowanie kwasów omega-3 (EPA/DHA) w postaci ryb lub kapsułek w dawce 1g/dzień. Zaleca się  jak najmniejsze spożycie, w tym zastąpienie źródeł kwasów SFA (tłuszcze i produkty mięsne) produktami, które są źródłem NNKT, czyli olejami roślinnymi np: oliwą z oliwek, olejem rzepakowy niskoerukowym i innymi produktami roślinnymi np. orzechami, siemieniem lnianym.[9]

Bibliografia

• Gawęcki „Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu”; wyd. PWN; 2012; str. 181 – 203;
• Jarosz„ Normy żywienia dla populacji polskiej –nowelizacja”; 2012; 44-57;
• Włodarek, E. Lange, L. Kozłowska, D. Głąbska: „Dietoterapia”; Wydaw. PWZL; 2015;
• Kuliszkiewicz-Janus, A. S. Mohamed ,N. Abod „Biologia lipoproteiny HDL i jej przeciwmiażdżycowe działanie”; Postepy Hig Med Dosw. (online), 2006; 60: 307-315;
• Kozłowska-Wojciechowska, A. Tykarski „Rola żywności funkcjonalnej wzbogaconej o stanole roślinne w profilaktyce i leczeniu chorób układu sercowo-naczyniowego na tle miażdżycy”; Choroby Serca i Naczyń 2011, tom 8, nr 1, 25–30;
• Athyros V.G., Kakafika A.I., Papageorgiou A.A. i wsp.” Effect of a plant stanol estercontaining spread, placebo spread, or Mediterranean diet on estimated cardiovascular risk and lipid, inflammatory and haemostatic factors”. Nutr. Metab. Cardiovasc. Dis. 2009;
• Parol, A. Mamcarz „Diety roślinne w kontekście chorób układu sercowo-naczyniowego”; Folia Cardiologica; 2015; tom 10, nr 2, strony 92–99;
• Kłosiewicz-Latoszek, W. B. Szostak: „Żywienie a choroby sercowo-naczyniowe„ Forum Profilaktyki ; nr.1 (10) styczeń 2008, str,1-3;
• Beręsewicz „PATOFIZJOLOGIA MIAŻDŻYCY I CHOROBY NIEDOKRWIENNEJ SERCA” ;Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego w Warszawie; 2011; str.9-17;
• Włodarer, E. Lange, L.Kozłowska, D. Głąbska: „Dietoterapia” PWZL, wydanie 1 , 2015, str. 291 – 310;
• H. BAWA „Rola żywności funkcjonalnej w profilaktyce i leczeniu przewlekłych chorób niezakaźnych: na przykładzie NNKT z rodziny omega-3”; str.242-250; Innowacyjne rozwiązania w technologii żywności i żywieniu człowieka; Polskie Towarzystwo Technologów Żywności, Kraków 2016
• Kolanowski „Funkcje i przemiany metaboliczne wielonienasyconych kwasów tłuszczowych omega-3 w organizmie człowieka” bromat. chem. toksykol. – XLVI, 2013, 3, str. 267 – 278